vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، آیت الله عباس کعبی استاد درس خارج حوزه علمیه قم در صدمین جلسه درس خارج فقه جهاد که در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به تاریخ سه شنبه چهاردهم شهریورماه 1396 برگزار شد در ادامه به بررسی انواع جهاد و همچنین جهادهای پیامبر(ص) پرداخت و گفت: حضرت چند نوع جهاد داشتند که از جمله جهاد تبیینی، دعوت، صبر و مقاومت در مقابل دشمنان، تحمل زندان و شکنجه و آزارها که نوعی جهاد بوده و به تعبیر رهبری معظم «جهاد کبیر» بود. 

آیت الله کعبی در مورد دلائل وجوب جهاد ابتدائی در درس گذشته اظهار داشت: در بررسی دلایل عقلی وجوب جهاد ابتدایی اگر ادله منع و عدم مشروعیت جهاد ابتدایی در عصر غیبت ثابت شود، آنگاه ادله منع، عمومات و اطلاقات آیات و روایات جهاد را تخصیص می زند. ما یک عمومات و اطلاقاتی از قرآن داریم که فرازمان و فرامکان است و می گوید جهاد واجب است.

مشروح این جلسه را می توانید در ذیل ملاحظه بفرمایید:

مروری بر مباحث سال گذشته

سال گذشته ابتدا تعریف لغوی و اصطلاحی جهاد از نظر شیعه و اهل سنت را ذکر کردیم. جایگاه اهداف جهاد را نیز تبیین کردیم: رفع ظلم، دفع فتن، مقابله با تجاوز، حفظ نوامیس، نشر اسلام، دفاع از جامعه اسلامی و دفع فساد و... فضیلت جهاد را نیز بیان کردیم.

تعریف جهاد

سپس وارد حقیقت و ماهیت جهاد شدیم. در این بخش، تعریفی ارائه دادیم که منحصر به فرد و قابل بحث است و با رویکرد روابط بین المللی است که با نشر حاکمیت دین نیز مرتبط است. گفتیم جهاد عبارت است از صناعه القوه و استخدامها فی سبیل تحصیل منفعه الاسلام و المسلمین یا فی مواجهه الاعداء لصدهم و درء الفتنه و الفساد و الدفاع عن الدین و نشر الدعوه تحت ظل قیاده کفوئه شرعیه.

عناصر جهاد

بر این اساس، گفتیم جهاد چند عنصر دارد: تولید قدرت و به کار گیری قدرت. هدف از اعمال قدرت، عنوان سبیل الله است، یعنی اسلام و مسلمین و دفاع از حاکمیت اسلامی و...؛ قید سوم، مقابله با دشمنان است وگرنه جهاد نخواهد بود. قید چهارم نیز وجود رهبری توانمند دارای صلاحیت برای هدایت جهاد است.

جهاد پیامبر

بعد از آن مطالب، فهرستی از آیات و روایات و سیره پیامبر(ص) به عنوان منشأ و مبنای قضاوت بیان کردیم. و گفتیم که اصلا پیامبر(ص) چگونه وارد جهاد شد و از چه نوعی بود؟ که گفتیم حضرت چند نوع جهاد داشت. از جمله جهاد تبیینی، جهاد دعوت، جهاد صبر و مقاومت در مقابل دشمنان، تحمل زندان و شکنجه و آزارها که نوعی جهاد بود و به تعبیر رهبری معظم «جهاد کبیر» بود.[1] رفع موانع دعوت اسلامی از طریق هجرت مسلمانان به حبشه.

جهاد پیامبر(ص) نیز مساوی با قتال نیست. جهاد در اصطلاح قرآنی اعم از قتال است. حداقل هفت آیه آوردیم که در مکه نازل شده و جهاد مکی مساوی با قتال نیست. بلکه فرآیندی طی شده تا پیامبر(ص) به جهاد قتالی رسید.

مرحله اول نزول وحی بود: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ» (علق/1) مرحله دوم تشکل هسته مرکزی اسلام بود متشکل از امام علی(ع) و خدیجه کبری(س) و یاران محروم و ضعیفش که به مدت سه سال این اتفاق افتاد. در این سه سال، چهل و چند نفر را جذب اسلام کرد. مرحله سوم، علنی شدن دعوت بود: «وَ أَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الْأَقْرَبينَ».[2]

انواع جهاد

1. جهاد تبیین: جهاد پیامبر(ص)، در مرحله علنی شدن دعوت، جهاد تبیین اسلام ناب بود که بر قلب مبارک نازل می شد. پیامبر(ص) و یارانش، در بیت الله الحرام می آمدند و قرآن می خواندند و مخالفان پنبه در گوش می گذاشتند که نشنوند. در اینجا پیامبر اکرم(ص) مهاجم بود اما عقیدتی و ایدئولوژی بود.
2. جهاد صبر: در مرحله علنی شدن اسلام، مسلمانان اذیت و آزار می شدند. در همان شرایط بود که سمیه و یاسر شهید شدند. یک عده نیز شکنجه و زندانی شدند. امثال بلال زیر شکنجه می گفتند: «احد احد».[3] این هم جهاد بود، اما از نوع صبر و مقاومت در مقابل دشمنان. این جهاد صبر و مقاومت، اگر الان بخواهیم نمونه اش را ببینیم، مبارزه با طواغیت است که از سوی مسلمانان شکل می گیرد. زندان و شکنجه و اذیت و آزار می شوند. هدفشان نیز تحقق حاکمیت اسلام است. این نوع مبارزه هم جهاد است.
3. جهاد اقامه دین: بنابراین ما جهاد تبیینی و جهاد صبر داریم. در جهاد صبر و مقاومت و آگاه سازی جامعه، وارد جهاد سومی می شویم که نامش جهاد قیام است: «قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذابٍ شَديدٍ»[4] یا می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ».[5]

این جهاد قیام برای خدا، همان است که نامش فقه انقلاب است. انقلاب کردن و چگونگی آن. اما جهاد قیام برای خدا، در مقابل صد عن سبیل الله است. چون دشمن تلاش می کند که دعوت به خدا منتشر نشود، به عنوان یک واکنش در برابر دشمن، مسلمانان دعوت به قیام عمومی می کنند.

مانند حرکتی که امام راحل(ره) با بسیج همه ظرفیت ملت ایران در مساجد و دانشگاه ها و اقشار گوناگون و راهپیمایی ها، یک نهضت عمومی راه انداختند که خود نوعی جهاد در راه خداست. کسانی که در حومت نظامی نیز کشته می شدند، شهید محسوب می شوند. و این نیز یک مرحله جهاد است: جهاد برای اقامه دین.

4. جهاد تاسیس نظام اسلامی: نتیجه این قیام، این است که اگر پیروز شود، وارد مرحله دیگر جهاد می شویم و آن جهاد تاسیس دولت و برپایی نظام اسلامی است. این جهاد، مانند همان فترتی بود که پیامبر از مکه به مدینه مهاجرت فرمود و امام علی(ع) در بستر ایشان خوابید و بعدها با خواتم به مدینه هجرت کردند و پیامبر(ص) ابتدا مسجد ساخت و سنگ بنای برادری و اخوت اسلامی را نهاد و بعد میثاق مدینه را بین همه افراد مدینه تدوین کرد. میثاق مدینه، یعنی قانون اساسی مدینه. این تلاش پیامبر برای تاسیس نظام اسلامی بود. اگر بخواهیم با زمان فعلی مقایسه کنیم، بعد از پیروزی انقلاب، وجود کمیته های انقلاب اسلامی در سطح کشور بود. مقابله با توطئه های دشمنان، تلاش برای شکل گیری دولت موقت، شکل دهی قانون اساسی و... نیز نوعی جهاد بود اما از نوع تاسیس نظام اسلامی و برقراری دولت اسلامی و این بسیار حائر اهمیت است.
5. جهاد حفظ نظام اسلامی: جهاد بعد از مرحله تاسیس دولت، جهاد حفظ دولت اسلامی می شویم. این هم حرکتی جهادی است. به قول حضرت امام(ره) که می فرمود: حفظ نظام از اهم واجبات است.[6] تلاش هایی که پیامبر(ص) و یاران ایشان برای حفظ دولت مدینه صورت می دادند. آن موقع که اذن قتال نازل شد: «أُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ»[7] و فلسفه جهاد، مظلوم بودن مسلمانان اعلام شد و آن واقعه غزوه بدر اتفاق افتاد. فلسفه غزوه بدر، مقابله با ظالمین و تلاش برای حفظ و توسعه دولت اسلامی بود. در زمان جمهوری اسلامی نیز هر نوع تلاشی که برای حفظ نظام، تاسیسات زیربنایی نظام، منابع انسانی نظام، محتوای فکری و عقیدتی نظام، ولایت فقیه و رهبری نظام، شخصیت های فعال برای حفظ نظام، همه اینها نوعی جهاد در راه خدا و نامش جهاد حفظ نظام اسلامی است. این مرحله نیز بسیار مهم است.

روایت این نوع جهاد، در فرمان حکومتی امیرالمومنین(ع) به مالک اشتر نیز آمده است که فرمود: «جِبَايَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَ».[8] اول نامه، چهار دستور می دهند: مدیریت منابع عمومی مالی است. اولین اولویت، جهاد با دشمنان حکومت اسلامی است. تعبیر حضرت جهاد است. بعد هم که نظم و امنیت داخلی و قدرت بازدارنده دفاعی فراهم شد، سپس اصلاح جامعه و مردم و بعد از آن آبادانی سرزمین. چهار وظیفه بنیادی دولت در اسلام است.

6. جهاد حمایت از مستضعفین: جهاد دیگری نیز ذکر کردیم به نام جهاد حمایت از مستضعفین و محرومین در سطح جهان اسلام که مورد ظلم قرار گرفته اند. دولت اسلامی در مقابل وجود مظلومان، نباید بی تفاوت باشد و مامور به جهاد است. آیه معروف در این زمینه چنین است: «وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ نَصيراً».[9]
7. جهاد نشر اسلام: جهاد دیگر، جهاد نشر اسلام است. یکی از کارکردهای اصلی دولت اسلام، نشر اسلام و دعوت به خدا در سطح دنیاست. جهاد الدعوه الی الله، دو مرحله داشت: یک مرحله برای تاسیس اسلام و قبل از تشکیل دولت بود. اما یک مرحله، بعد از تحکیم مبانی نظام است. دعوت دومی، از طریق نهادهای دولتی است. یعنی یکی از وظایف ذاتی وزارت خارجه دولت اسلامی، دعوت به دین است؛ دعوت تازه مسلمانان و دعوت کفار و مشرکین و تبیین حقایق اسلامی برای آنان. این نوع جهاد نیز ارزشمند و مهم است.
8. جهاد فتح اسلامی: بعد از توسعه نظام اسلامی و به اصطلاح به سطح جهان صادر شد، وارد مرحله دیگری از جهاد می شویم که نامش جهاد فتح اسلامی است. کارکرد اصلی این نوع جهاد، اسقاط نظام های کفر جهانی و مقابله با نظام های طاغوتی و مفسد و مستکبر و ظالم است. همچنین نظام هایی که مانع حاکمیت توحید در سطح جهان می شوند. این نوع جهاد، جهاد فتح اسلامی است. این نوع جهاد همان جهادی است که در لسان فقها با نام «جهاد ابتدایی» ذکر شده است. هدف جهاد ابتدایی، ساقط کردن نظام های کافر است، نه مقابله با ملت های کافر؛ بلکه هدایت های ملت های کافر. در این زمینه توضیح داده ایم و باز هم خواهیم گفت که هدف جهاد فتح، پیشبرد اسلام است، نه از بین بردن مطلق کفر. پیشبرد اسلام نیز از طریق رفع موانع گسترش اسلام است. چون دعوت اسلام، جهانی است.
9. بازسازی امت اسلامی: نوع دیگر جهاد، جهاد بازسازی امت اسلامی و اقتدار و ساخت تمدن اسلامی است. بالاخره بعد از اینکه نظام اسلامی بتواند در سطح امت بدرخشد و امت اسلامی را بازسازی کند، امت اسلامی باید امت نمونه و پیشرفته و قوی و شاهد بر سایر امم شود. برای چنین مقصودی، جهاد می طلبد و بدون تلاش اتفاق نمی افتد.
10. جهاد اصلاح جهان: این امت شاهد، و جهاد برای تحقق آن و نیز تحقق تمدن اسلامی، به جهاد دیگری رهنمون می شویم و آن جهاد برای اصلاح جهان است. مشارکت در تصمیم های بین الملل، فراتر از بلوک امت اسلامی در همین راستاست. الان تصمیم های بین الملل توسط شورای امنیت و نظام استکبار جهانی گرفته می شود. ما باید جهاد را به گونه ای پیش ببریم که در نهایت نظام اسلامی، محور اصلاح در جهان شود. هدف نهایی ما اصلاح جهانی است: «هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‏ وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ»[10] این اظهار بر کل دین، بخشی مربوط به حضور دین در مدیریت و روابط و تصمیمات بین الملل است. از چه طریق؟ از طریق حضور مقتدرانه نظام اسلامی. یعنی به جای اینکه نظام های اسلامی قطعنامه صادر کنند، ما علیه نظام هایی که بر خلاف صلح و امنیت و عدالت در عرصه بین الملل تلاش می کنند، اقدام کنیم و محکوم کنیم. آنها تابع قوانین بین الملل اسلامی شوند. اسلامی که می خواهد مدیریت جهانی کند و در نهایت با ظهور منجی بشریت حضرت حجت بن الحسن(ع) این اتفاق خواهد افتاد. تحقق این مساله نیز مستلزم جهاد و نوعی جهاد محسوب می شود.

تقسیم بندی انواع جهاد

انواع جهاد را می توان به چند دسته تقسیم بندی کرد:

دسته بندی اول: یک دسته بندی بر اساس مراتب جهاد است. قبل از تشکیل دولت اسلامی، و بعد از آن. به تعبیر قرآن شریف، جهاد مکی و جهاد مدنی. این دو نوع جهاد است. شاید نوع جهاد مکی، دفاعی باشد. اما جهاد مدنی، بخشی مربوط به دفاع و حفظ دولت اسلامی است و بخشی مربوط به جهاد ابتدایی است. کجا؟ آنجایی که بخواهیم جهاد توسعه نظام اسلامی داشته باشیم و در لسان فقها به جهاد ابتدایی مشهور است.

واژه جهاد ابتدایی و دفاعی، در قرآن و در روایات، نیامده است. این اصطلاح صناعی فقهاست. آنان جهاد را به دو دسته تقسیم کردند. ما بنابر سنت و سیره رسول گرامی اسلام(ص) می توانیم جهاد را به دو دسته قبل و بعد از تشکیل دولت تقسیم کنیم. یعنی جهاد برای حفظ دولت، و جهاد برای توسعه دولت اسلامی.

همان چیزی که در علوم سیاسی زمانی که بخواهند سیاست را تعریف کنند، گاه گفته می شود موضوع سیاست: قدرت است و درباره چگونگی کسب و حفظ و توسعه آن صحبت می کنند. گاه نیز می گویند موضوع علوم سیاسی دولت است یعنی درباره چگونگی ایجاد و حفظ و توسعه دولت بحث می کنند.

این تقسیم بندی ما با منطق علوم سیاسی سازگار است. با منطق حقوق بین الملل نیز سازگار است. چون در حقوق نیز دولتی باید وجود داشته باشد که محور روابط با دولت های دیگر باشد.

حقوق بین المللی یعنی رابطه بین یک دولت با دولت یا دولت های دیگر. یا رابطه دولت با سازمان های بین المللی یا رابطه سازمان های بین المللی یا منطقه ای با یکدیگر یا موقعیت فرد در روابط بین الملل و همه این مباحث، با رویکرد جهاد با تقسیم بندی ما، قابل بحث است.

دسته بندی دوم: همچنین جهاد بر حسب قتالی بودن و نبودن قابل تقسیم است.

دسته بندی سوم: به اعتبار اهداف جهاد و با رویکرد فی سبیل الله، جهاد به دو دسته تقسیم می شود؛ با هدف نشر توحید، تحقق عدل، آزادی سرزمین و مقابله با اخراج مومنین از محل سکونت. یا با هدف دفاع از حرمات عامه و شعائر اسلامی. یا با هدف عزتمندی و کرامت و مقابله با تحقیر مسلمین و نفس سبیل.

دسته بندی چهارم: گاه جهاد به اعتبار جهاد بر علیه دولت باطل به قصد سرنگونی یا برای تحقق اهداف دولت اسلامی تقسیم می شود.

دسته بندی پنجم: تقسیم دیگری نیز می توان ذکر کرد که به اعتبار امامت و رهبری جهاد است. می توان گفت جهاد تحت پرچم امام عادل و امام جائر.

دسته بندی ششم: تقسیم دیگر نیز به اعتبار کیفیت قتال است؛ جهاد فرسایشی، جهاد استشهادی، جهاد نفوذی، جهاد پارتیزانی، جهاد چریکی و مردمی، جهاد حکومتی، جهاد سازمانی و.... که متوقف بر وجود حکومت نیست؛ مانند داعش و گروه های شبه نظامی که حکومت ندارند، اما می توانند امنیت جهانی را تهدید کنند. بنابراین می توان جهادی را فرض کرد که متوقف بر وجود حکومت نباشد، مانند جهاد پارتیزانی و گروه های شبه نظامی.

دسته بندی هفتم: تقسیم دیگر به اعتبار ساخت و به کارگیری قدرت است.

دسته بندی هشتم: تقسیم دیگر، به اعتبار فرهنگ برای ساخت ایمان و تقوا و مقابله با تهاجم فرهنگی است.

دسته بندی نهم: تقسیم دیگر، اقتصادی است، سلبا و ایجابا. سلبی یعنی مبارزه منفی با کالاهای خارجی. ایجابی یعنی تقویت تولید و اشتغال و امثال آن که مقام معظم رهبری نامش را اقتصاد مقاومتی نهاده اند.

دسته بندی های دیگر نیز می توان متصور شد که همه این دسته بندی ها، متفاوت با دسته بندی مرسوم فقها در کتاب های جهاد است.

وجوب جهاد

بعد از این اقسام و دسته بندی ها، درباره نوع وجوب آن بحث کردیم. گفته شد که وجوب آن طبعا کفایی است. ما واجباتی با عنوان واجبات تهیوئی یا نظامیه داریم که هدفش تحقق نظام و امنیت عمومی در جهان است.

بحث دیگر، درباره مدل های جهاد است. یکی از آن مدل ها که به تفصیل بحث شد، جهاد التمکین لاقامه الدین بود. یعنی جهاد کسب قدرت برای حاکمیت دین. راه های کسب قدرت و حاکمیت دین را بیان کردیم و گفتیم یکی از راه ها، جهاد فتح اسلامی یا جهاد ابتدایی است.

حال بررسی کنیم ببینیم آیا می توانیم در زمان غیبت بگوییم جهاد ابتدایی وجود دارد یا خیر؟ بحث فقهی و سندی و دلالی درباره آن صورت گرفت. جزوه ای نیز عرضه کردیم که پیش از آن در مجله فقه اهل بیت(ع) منتشر شده بود.[11]

در بحث جهاد ابتدایی، قول به حرمت را گفتیم و تمام ندانستیم. قول وجوب را نیز با همه ابعاد آن بیان کردیم. اکنون به بحث جواز می رسیم. به ابتدای قول سوم و قول مختار رسید. «المبحث الثالث القول بالجواز دون الوجوب».

بعد از این بحث، بر اساس تقسیم بندی های دهگانه جهاد، انواع آنها را با رویکرد مباحث روز بیان می کنیم. تلاش می کنیم هفته ای یک جلسه نیز به مسائل مستحدثه جهاد مانند مباحث مربوط به تکفیری ها و دواعش اختصاص دهیم./910/422/ح

مقرر: هادی قطبی

منابع:

[1] . اشاره به آیه شریفه: «فَلا تُطِعِ الْكافِرينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبيراً»؛ فرقان / 52.

[2] . شعراء / 214.

[3] . بحارالانوار، ج29، ص.407

[4] . سبا/ 46.

[5] . مائده/ 8.

[6] . صحيفه امام، ج‏19، ص153: «مسئله حفظ نظام جمهورى اسلامى در اين عصر و با وضعى كه در دنيا مشاهده مى‏شود و با اين نشانه‏گيريهايى كه از چپ و راست و دور و نزديك نسبت به اين مولود شريف مى‏شود، از اهمّ واجبات عقلى و شرعى است»..

[7] . حج/ 39.

[8] . نهج البلاغه، نامه 53.

[9] . نساء/ 75.

[10] . توبه/ 33 – صف/ 9.

[11] . مجلة فقه أهل البيت عليهم السلام (بالعربية)، ش‌32، 33 و 34: «حكم الجهاد الابتدائي في عصر الغيبة‌».